Miasto ze św. Wojciechem w herbie

Według tradycji opartej na XII-wiecznej legendzie Tempore illo, po wykupieniu ciała św. Wojciecha z rąk pogańskich Prusów,

za zezwoleniem króla święte ciało spoczęło w klasztorze w Czrzemesznie tak długo, póki nie zeschło się tak, że pozostały zeń jedynie same kości

i dopiero później przeniesione zostało do Gniezna. Kult Świętego w Trzemesznie datuje się już od kilkuset lat. Biskup Wojciech wędrujący na misję do Prus miał założyć tutaj klasztor benedyktynów. Chociaż współczesna nauka (między innymi prace poznańskiego historyka Gerarda Labudy) wykluczyła teorię o założeniu klasztoru przez św. Wojciecha, to herb miasta przedstawia postać patrona Polski z pastorałem (piastował godność biskupa), wiosłem (gdyż do Prus podróżował łodzią) i włóczniami (od których zginął). Z zapisów kronikarzy wiemy, że w Trzemesznie często gościł Władysław Jagiełło, który także po zwycięskiej bitwie pod Grunwaldem pielgrzymował stąd pieszo do grobu św. Wojciecha w Gnieźnie.

Wiarygodne wzmianki o kościele i klasztorze w Trzemesznie pochodzą z dokumentów z połowy XII wieku. Pierwszy klasztor założony został z fundacji Bolesława Krzywoustego dla kanoników regularnych (norbertanów). Pierwsze budynki klasztorne były zapewne drewniane, dopiero później zastąpiono je murowanymi - romańskie początki świątyni można zobaczyć w podziemiach. Klasztor zasłynął jako ośrodek rękopiśmiennictwa, a bogato iluminowane i pięknie oprawiane prace tutejszych skryptorów znane były w całej Europie. Uznawany za perłę późnego baroku w Wielkopolsce kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny był wielokrotnie niszczony przez pożary i swój obecny kształt uzyskał podczas gruntownej przebudowy w latach 1782-91, a odbudowa po pożarze w czasie II wojny światowej trwała do 1960 r. Widoczne są ślady budowli romańskich i gotyckiej: w zachodniej części nawy fragmenty murów romańskich z ciosów granitowych, w nawie głównej widoczne są też romańskie kamienne kolumny, odkryte w murach gotyckich po II wojnie światowej. W świątyni zachowały się epitafia i nagrobki opatów trzemeszeńskich. W kościele warto też zwrócić uwagę na barokowo-klasycystyczne sztukaterie oraz odrestaurowaną polichromię Franciszka Smuglewicza. Niestety wiele elementów z cennego wyposażenia kościoła spłonęło w 1945 r., a z barokowej konfesji – symbolicznego grobu Świętego - zachowała się jedynie rzeźba przedstawiająca leżącą postać św. Wojciecha, umieszczona obecnie w ołtarzu. W ołtarzu znajduje się także kopia zniszczonego obrazu Smuglewicza Wniebowzięcie NMP.

Jest też wiele innych powodów do odwiedzenia Trzemeszna. W pobliżu kościoła (przy pl. Kosmowskiego), znajduje się budynek Kolegium Trzemeszeńskiego, ufundowanego przed 225 laty przez opata tutejszego klasztoru Michała Kosmowskiego na wzór słynnego Collegium Nobilium w Warszawie. Kosmowski, który był członkiem Komisji Edukacji Narodowej pragnął w tej szkole umożliwić naukę także niezamożnej młodzieży. W 1775 r. sejm zatwierdził to

chwalebne Kościołowi i Ojczyźnie dzieło (...) dla edukacji dwunastu z szlachetney młodzi narodowej alumnów z konwiktem i szkołami w mieście Trzemesznie przy opactwie i kościele nowo ustanowione i dochodem przyzwoitem opatrzone.

Zachowany do dziś alumnat, dawna siedziba szkoły, to trójskrzydłowa budowla barokowa połączona wczesnoklasycystyczną bramą z wizerunkiem i herbem Stanisława Augusta Poniatowskiego. Wśród wybitnych uczniów tej szkoły byli między innymi:

• Stefan Garczyński – poeta i przyjaciel Mickiewicza,
• Marian Langiewicz – przywódca powstania styczniowego,
• Jędrzej Śniadecki – wybitny uczony oraz
• Hipolit Cegielski – filolog, działacz społeczny i polityczny, a także przemysłowiec, który urodził się we wsi Ławki koło Trzemeszna i do szkoły w Trzemesznie uczęszczał przed podjęciem nauki w Poznaniu.

Z okazji 140-tej rocznicy śmierci Cegielskiego, w kościele Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny odsłonięto pamiątkową tablicę poświęconą Hipolitowi Cegielskiemu ufundowaną przez Zakłady HCP i Towarzystwo im. Hipolita Cegielskiego. W czasie wędrówki po mieście, przy dawnym Starym Rynku (obecnie pl. Kilińskiego) zobaczymy też pomnik Jana Kilińskiego – urodzonego w Trzemesznie szewca, bohaterskiego organizatora powstania kościuszkowskiego w Warszawie.